213 lines
14 KiB
HTML
213 lines
14 KiB
HTML
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8" ?>
|
||
|
||
<html>
|
||
<version>1</version>
|
||
|
||
<head>
|
||
<title>Standarde të Hapura – Përmbledhje</title>
|
||
</head>
|
||
|
||
<body class="article" microformats="h-entry">
|
||
|
||
<p id="category">
|
||
<a href="/activities/activities.html">Puna Jonë</a>
|
||
</p>
|
||
|
||
<h1 class="p-name">Standarde të Hapura</h1>
|
||
|
||
<div class="e-content">
|
||
|
||
<div id="introduction">
|
||
<div class="right" style="max-width: 850px; width: 53%;">
|
||
<img src="/freesoftware/standards/robot-protest-dark_2016_plussy.png" alt="robot protest"/>
|
||
</div>
|
||
|
||
|
||
<p><a href="/freesoftware/standards/def.html">Standardet e Hapura</a> janë themeli
|
||
i bashkëpunimit në një shoqëri moderne. Ato u lejojnë njerëzve të ndajnë lirisht
|
||
me njëri-tjetrin çfarëdolloj të dhënash, të parandalojnë bllokime nga prodhues
|
||
apo të tjera pengesa artificiale ndaj ndërveprueshmërisë, dhe të nxisin zgjerimin e mundësive për zgjedhje, kur vjen puna te tregtuesit dhe zgjidhjet teknologjike. Standardet e Hapura janë të sendërtueshme me Software-in e Lirë, ndaj edhe i sjellin tregut konkurrencë të plotë. FSFE-ja është në krahun e konkurrencës së ndershme, ndërveprueshmërisë mes zgjidhjeve, dhe mundësisë së zgjedhjeve për konsumatorët. Standardet e Hapura janë një parakusht i domosdoshëm për t’i garantuar këto liri.</p>
|
||
|
||
</div>
|
||
|
||
<h2 id="what-is-a-technical-standard">Çfarë është një standard teknik?</h2>
|
||
|
||
<p>Një standard teknik është një grup rregullash të pranuara bashkërisht lidhur
|
||
me sisteme teknike. Zakonisht është i dokumentuar përmes të ashtuquajturave
|
||
'përcaktime të standardit' të cilat përshkruajnë mënyra për ta organizuar informacionin në mënyrë konsistente, që kështu të mund të kuptohet dhe përdoret nga shumë aplikacione të pavarura. Standardet që përdoren për depozitim informacioni quhen 'formate', kurse ata të përdorur për transmetim informacioni quhen 'protokolle'.</p>
|
||
|
||
<p>Një standard vendos një taban të përbashkët që furnizon mjete për ndërveprueshmëri dhe konkurrencë. Antipodi i standardizimit është monopoli: përdoruesit e një produkti ose shërbimi mund të ndërveprojnë vetëm me përdorues të të njëjtit produkt ose shërbim. Ndaj, standardet përdoren për të lejuar konkurrencën për të mirën publike.</p>
|
||
|
||
<p>Standardet mund të jenë me leverdi për risitë, përmes lejimit të krejt aktorëve në treg të rinovojnë mbi bazën e standardit dhe të krijojnë shërbimet e tyre për ta vënë në punë standardin.</p>
|
||
|
||
<h2 id="why-open-standards">Pse Standarde të Hapura?</h2>
|
||
|
||
<p>Problemi lind kur një standard është pronë e një lojtari të tregut që e përdor pozicionin e tij për të kontrolluar zhvillimin e mëtejshëm të standardit, ose përpiqet ta manipulojë përmes rregullash licencimi me qëllim
|
||
që të përjashtojë ose përfshijë disa grupe të caktuar aktorësh. Në këtë rast, standardizimi përdoret për qëllime të kundërta me nxitjen e konkurrencës
|
||
dhe ndërveprueshmërisë.</p>
|
||
|
||
<p>Ndaj, konkurrenca e plotë në treg furnizohet nga standarde që janë të hapur. Meqë Standardet e Hapura janë të përdorshëm lirisht, pa ndonjë kufizim, ato lejojnë përdorim teknologjish të standardizuara në produkte dhe shërbime pa ndonjë avantazh <em>a priori</em> të bazuar në pronësinë e standardit. Si rrjedhojë, përdorimi i teknologjisë u lejohet krejt aktorëve në treg, pavarësisht nga modeli i biznesit të dikujt.</p>
|
||
|
||
<h3 id="what-is-an-open-standard">Ç’është një standard 'i hapur'?</h3>
|
||
|
||
<p>Standardet e Hapura janë të sendërtueshëm përmes Software-it të lirë. Nëse
|
||
një standard nuk i plotëson kriteret vijuese, ai shpie në diskriminim kundër
|
||
Software-it të Lirë, ndaj s’mund të quhet standard 'i hapur':</p>
|
||
|
||
<p>Një <a href="/freesoftware/standards/def.html">Standard i Hapur</a> i referohet një formati ose protokolli që është:</p>
|
||
|
||
<ol>
|
||
<li>subjekt i shqyrtimit dhe përdorimit të plotë publik pa kufizime, e mundshme kjo në mënyrë të barabartë për të gjitha palët;</li>
|
||
<li>pa ndonjë përbërës apo zgjerim që ka varësi në formate ose protokolle
|
||
të cilët nuk e plotësojnë përkufizimin e Standardeve të Hapur;</li>
|
||
<li>të lirë nga klauzola ligjore ose teknike që kufizojnë përdorimin nga cilado palë ose cilido model biznesi;</li>
|
||
<li>i administruar dhe zhvilluar më tej në mënyrë të pavarur nga çfarëdo
|
||
tregtuesi i veçantë, përmes një procesi të hapur kundrejt pjesëmarrjes së
|
||
barabartë të konkurrentëve dhe palëve të treta;</li>
|
||
<li>i passhëm në formën e sendërtimeve të plota, të shumta, nga tregues konkurrentë, ose si sendërtim i plotë, i passhëm në mënyrë të barabartë nga krejt palët.</li>
|
||
</ol>
|
||
|
||
<p>Në këtë mënyrë standardi garanton që teknologjia është e përdorshme nga gjithkush, pavarësisht nga modeli i biznesit që ndjek dikush, madhësia, ose portofoli i të drejtave ekskluzive. </p>
|
||
|
||
<h2 id="why-should-a-stanard-be-minimalistic">Pse standardet do të duhej të ishin minimaliste?</h2>
|
||
|
||
<p>Synimi i standardit është të vendoset një platformë e përbashkët në
|
||
teknologji dhe të bëjë të mundur që aplikacione të ndryshme të ndërveprojnë
|
||
me njëri-tjetrin. Me gjithnjë e më shumë të dhëna që depozitohen të dixhitalizuara, gjëja më e rëndësishme është të garantohet ndërveprueshmëria mes aplikacioneve të ndryshme. Kjo është arsyeja pse është thelbësore të bëhet e mundur që formati që dikush zgjedh për të depozituar të dhënat e veta të jetë i përdorshëm nga shumë aplikacione, pavarësisht nga tregtuesi ose zgjidhja teknike.</p>
|
||
|
||
<p>Kjo është arsyeja pse standardi jo vetëm duhet të jetë i hapur, por edhe
|
||
<a href="/freesoftware/standards/minimalisticstandards.html">'minimalist'</a>,
|
||
me qëllim që ta zgjidhë problemin teknik në mënyrë adekuate, dhe të lejojë
|
||
për atë standard sa më shumë sendërtime që të jetë e mundur. Me fjalë të tjera,
|
||
është e nevojshme të peshohet nëse standardi është aq i thjeshtë sa mundet,
|
||
dhe aq i ndërlikuar sa nevojitet.</p>
|
||
|
||
<p>Standardet e stërfryra, me veçori të shumta të panevojshme, u japin
|
||
tregtuesve të tyre një përparësi: është më e vështirë për një tjetër sendërtues
|
||
të lexojë në mënyrë adekuate formatin, dhe klienti detyrohet t’i nënshtrohet
|
||
kyçjeve nga një tregtues. Përveç kësaj, standardet e fryra me veçori të përdorura rrallë lënë hapur për sulmues dashakeqë deriçka të pasme dhe cenueshmëri.</p>
|
||
|
||
<h2 id="standard-that-is-implementable-with-free-software">Standard që
|
||
është i sendërtueshëm me Software-in e Lirë</h2>
|
||
|
||
<h3 id="reference-implementation">Sendërtime referencë</h3>
|
||
|
||
<p>Për standardet e software-it, standardi faktik përkufizohet përmes
|
||
përcaktimi formal dhe sendërtimit faktit. Pasja e përcaktimit formal
|
||
shpesh nuk është e mjaftueshme për të mundur të sendërtohet standardi
|
||
për sisteme dixhitalë kompleksë. Për cilëndo kompani që do të donte
|
||
të sendërtonte standardin, njohja e sendërtimeve ekzistuese shpesh është
|
||
më me vlerë se sa vetë përcaktimi formal, ngaqë kjo ndihmon të shmanget
|
||
procesi i zgjeruar provë-dhe-gabime për zgjidhjen e dykuptimësive te
|
||
përcaktimi formal.</p>
|
||
|
||
<p>Kështu pra, që standardi të jetë mjaftueshëm 'i hapur', hapja duhet të jetë
|
||
e pranishme si te përcaktimi, ashtu edhe te sendërtimi.</p>
|
||
|
||
<p>Për pasojë, për sendërtime të hapur është më me leverdi nga pikëpamja
|
||
ekonomike të botohen sendërtime referencë nën një licencë Software-i të Lirë.
|
||
Kjo lejon që sendërtimi referencë të jetë i passhëm lirisht dhe të luajë gjithashtu rolin e një përcaktimi formal pa procesin institucional të caktimit të standardit.</p>
|
||
|
||
<h3 id="patents-in-standards">Patentat në standarde</h3>
|
||
|
||
<p>Ndonjëherë, përcaktimi i standardit përfshin zgjidhje teknike që
|
||
janë të nevoshjme për të sendërtuar standardin. Këto zgjidhje teknike
|
||
mund të mbrohen me patenta. Kështu që, cilitdo që dëshiron të adoptojë
|
||
dhe sendërtojë standardin, i duhet të sigurojë licencën e duhur nga zotëruesi
|
||
i patentës.</p>
|
||
|
||
<p>Industria ka përdorur praktika të ndryshme licencimi, për të mundur
|
||
të tejkalohet problemi i patentave, thelbësor për sendërtimin e standardit: për shembull, kushtet 'royalty-free' (RF) ose një tjetër alternativë 'fair, reasonable, and non-discriminatory' (FRAND). <a href="/freesoftware/standards/why-frand-is-bad-for-free-software.html">Kushtet
|
||
FRAND janë të papërputhshme me Software-in e Lirë</a>. Për më tepër, për shkak
|
||
të faktit që kushtet FRAND zakonisht mbahen të fshehtë, është e pamundur të provohet nëse kushtet e vëna janë objektivisht 'të paanshme' ose 'jo diskriminues'. Për pasojë, FRAND mund të përdoret si një mjet për të manipuluar procesin e standardizimit me qëllim që të përjashtohet konkurrenca.</p>
|
||
|
||
<p>Ndërkohë që licencimi RF merret vetëm me kriterin e pagimit të rrjedhur nga të drejta kopjimi, ai nuk trajton kufizime të tjera që mund të vendosen mbi adoptimin dhe sendërtimin e një standardi përmes Software-it të Lirë. Parë në këtë mënyrë, rregullat e licencimit të teknologjive të patentuara, për një proces standardizimi, duhet të jenë të përputhshme me gamën më të gjerë të mundshme të aktorëve të tregut, ngaqë qëllimi i standardizimit është të nxisë konkurrencën dhe të lejojë risitë e bazuara mbi të.</p>
|
||
|
||
<p>Ia vlen të shënohet se zor të ketë ndonjë sistem të ri në sektorin TIK që është ndërtuar pa përdorimin e Software-it të Lirë, dhe se përjashtimi nga proceset e standardizimit i kompanive që i bazojnë produktet e tyre në Software-in e Lirë mund të pengojë dukshëm risitë. Ndaj, licenca e përshtatshme për patenta thelbësore për standarde është ajo që nuk vendos ndonjë kufizim mbi sendërtime standardi përmes Software-i të lirë, domethënë 'pa kufizime', po t’i referohemi <a href="#what-is-an-open-standard">përkufizimit të Standardeve të Hapura</a>.</p>
|
||
|
||
<h2 id="what-can-you-do">Ç’mund të bëni?</h2>
|
||
|
||
<blockquote>
|
||
<h3 id="as-a-citizen">Si shtetas</h3>
|
||
|
||
<p>
|
||
<ul>Këmbëngulni në Standarde të Hapura: mos e lini qeverinë tuaj, universitetin, punëdhënësin, apo administratën publike vendore t’ju detyrojnë të përdorni formate të kyçur.</ul>
|
||
</p>
|
||
</blockquote>
|
||
|
||
<blockquote>
|
||
<h3 id="as-a-politician">Si politikan</h3>
|
||
|
||
<ul>
|
||
<li>Promovoni politika që garantojnë praktikisht konkurrencë dhe risi
|
||
në standardizime, domethënë Standarde të Hapura minimaliste të sendërtuara
|
||
përmes Software-i të Lirë.</li>
|
||
<li>Promovoni politika licencimi që bazohen në kushte 'pa kufizime', me qëllim
|
||
që të arrihet adoptimi më i gjerë i mundshëm i standardeve dhe të lejohet
|
||
sendërtimi i tyre nga krejt aktorët në treg.</li>
|
||
<li>Jepini përparësi përdorimit të Standardeve të Hapura në prokurime publike
|
||
dhe zhvillim software-i, me qëllim që të shtohet ndërveprueshmëria mes
|
||
krejt zgjidhjeve software të përdorura në sektorin publik.</li>
|
||
</ul>
|
||
</blockquote>
|
||
|
||
</div>
|
||
|
||
<related-feed tag="openstandards"/>
|
||
|
||
</body>
|
||
|
||
<sidebar promo="open-standards">
|
||
|
||
<h2>Materiale për lexim të mëtejshëm</h2>
|
||
|
||
<ul>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/ps.html">"Analizë e baraspeshimit: Standardizim dhe
|
||
Patenta"</a> nga Georg Greve</li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/why-frand-is-bad-for-free-software.html">Pse
|
||
FRAND-i është i dëmshëm për Software-in e Lirë?</a></li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/eif-v3.html">Komentet e FSFE-së mbi
|
||
rishikimin e Kuadrit Europian të Ndërveprueshmërisë, v.3</a></li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/eifv2.html">"EIFv2: Gjurmimi i humbjes
|
||
së ndërveprueshmërisë"</a> nga Karsten Gerloff dhe Hugo Roy</li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/bsa-letter-analysis.html">"Në Mbrojtje të Standardeve të Hapura:
|
||
FSFE-ja hedh poshtë pretendimet false të BSA-së në Komisionin Europian"</a> nga Karsten
|
||
Gerloff, Carlo Piana dhe Sam Tuke</li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/2012-06-uk-consultation-os.html">Parashtrimet
|
||
e FSFE-së për Konsultimin Rreth Standardeve të Hapura në Britaninë e Madhe, 2012</a></li>
|
||
<li><a href="https://download.fsfe.org/policy/letters/20151029-fsfe-dsm-comments.pdf">Komentet e FSFE-së
|
||
mbi Strategjinë e BE-së për një Treg të Përbashkët Dixhital</a></li>
|
||
<li><a href="/activities/igf/sovsoft.html">"Software Sovran: Standardet e Hapura,
|
||
Software-i i Lirë, dhe Interneti"</a> kontributi i FSFE-së në IGF-në e parë</li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/20150213.EC-patents-standards-consultation.FSFEresponse.pdf">Përgjigja
|
||
e FSFE-së për konsultën e Komisionit Europian mbi patentat dhe standardet</a></li>
|
||
<li><a href="/freesoftware/standards/2014-03-26.OpenLetterToVilella.html">Letër e Hapur
|
||
në Ditën e Lirisë së Dokumenteve 2014 për Giancarlo Vilella, drejtor i Drejtorisë së Përgjithshme
|
||
të Parlamentit Europian për ITEC dhe Kryetar i Komitetit Ndërinstitucional për
|
||
Informatikën</a>, nga Karsten Gerloff</li>
|
||
<li><a href="/activities/msooxml/msooxml.html">MS-OOXML: një pseudo-standard që pretendon të jetë i hapët</a></li>
|
||
</ul>
|
||
|
||
<h2>Lidhje të jashtme me interes</h2>
|
||
<ul>
|
||
<li><a href="http://documentfreedom.org">Dita e Lirisë së Dokumenteve</a></li>
|
||
<li><a href="http://www.odfalliance.org">Aleanca ODF</a></li>
|
||
<li><a href="http://www.pdfreaders.org">PDFreaders.org</a></li>
|
||
<li><a href="http://www.fsf.org/resources/formats/playogg">Play Ogg!</a></li>
|
||
<li><a href="http://isp.law.yale.edu/static/papers/Open_Documents_and_Democracy.pdf">"Dokumentet
|
||
e Hapura dhe Demokracia"</a>, nga Laura de Nardis dhe Eric Tam, Yale
|
||
Information Society Project</li>
|
||
<li><a href="http://www.intgovforum.org/Substantive_1st_IGF/openstandards-IGF.pdf">"Një
|
||
Bazë Ekonomike për Standarde të Hapura"</a> nga Rishab A. Ghosh</li>
|
||
<li><a href="https://blogs.fsfe.org/greve/?p=160">"Një kuptim i Standardeve
|
||
të Hapura i shpërfaqur rishtas"</a> nga Georg Greve</li>
|
||
</ul>
|
||
|
||
</sidebar>
|
||
</html>
|
||
<!--
|
||
Local Variables: ***
|
||
mode: xml ***
|
||
End: ***
|
||
-->
|